Translate

14 Ocak 2016 Perşembe

KALANDARİS KULANDARİS KUTLU OLSUN

Kalandaris Kulandaris Rumi takvimin ilk ayı kalandarın birinci günü Miladi takvime göre Ocak ayının 14’üne tekabül ediyor. Karadeniz Bölgesi’nde özellikle Trabzon ilinde bu gecenin ayrı bir önemi var.
Geleneksel olarak bu gecede çocuklar dışarı çıkar ve evleri dolaşarak ellerindeki torbaları evlerin kapısına koyup kapıyı ve zili çaldıktan sonra ev ahalisinin torbanın içine koyacakları hediyeleri beklerler. Bu arada bazı manilerde söylerler. Bazen ev ahalileri torbalara kedi koyarak da gelen çocuklara ve gençlere şakalar yaparlar.
 
Kalandar geceleri köyün  genç ve çocukları kemençe (bazı köylerde tulum ya da şimşir kaval) eşliğinde horonlar oynayarak toplanır. Köydeki tüm evleri tek tek gezerler. Koliva (haşlanmış mısır), fındık, meyve, ceviz vs. toplarlar. Evlerin önüne gelen çocuklar yine köyden köye değişen ama ana teması benzer bir Kalandar tekerlemesi söyler ve kara koncolos oyunu adı verilen bir seyirlik oyun oynar.
Kalandar gecesi gezmelerinin en önemli özelliği ise çocuklardan birisinin kara koncolos kılığına girmesi. Yüzü kazanın altından alınan maniya ile siyaha boyanan, üzerine postlar giyerek ayıya benzetilen, beline koyun ya da inek çanları takan, elinde değnek taşıyan bir genç bu kılığa sokulmakta bir kemençeci ve çocukların söylediği tekerlemeler eşliğinde kapı kapı dolaşarak evlerden yiyecek toplanır. Bazı köylerde oyuncu kadrosuna kadın kılığına sokulmuş bir erkek (gelin), şeytan (ateşçi), doktor (kizir), ağa, ihtiyar, deve kılığına giren birkaç oyuncu eklenir.

İpe bağlanan bir torba ev kapısından içeri uzatılarak:

“Gece geldim kapınıza

Selam verdim Yapınıza
Selamımı almazsanız
Daha gelmem yapınıza
*
“Kalandar soğuğunda
Ya bakın kaldık dara
Açın siz kapıları
Biz geldik Kalandara” 

Ya da oyunda kara koncolos yerine deve kullanılıyorsa istekler biraz abartılır. Örneğin;

Galandariya Farfariya
Get kilara Gel gapiya
Ver deviye
Pestilden, tutdan
Almadan, armuttan
Şekerden, çaydan
Külekteki yağdan
Bulğurdan, yarmadan
ğavurmadan, ğıymadan
Dahasını saymadan
Ver babam ağam, Bacım, Nenem Ver!

Gümüşhane tekerlemesini söylenir, ev sahibinin torbayı doldurması beklenirmiş.
Bir zamanlar yörenin çocukları bu günü iple çekermiş. Ev ev dolaşır, akşamdan hazırladıkları bez torbaları çaldıkları kapıdan içeriye uzatırlar, ağızlarında kulağı okşayan bir tekerleme:
“galandaris gulandaris
erkek uşak dişi buzak
bir feli kabak”

Evin sahibi de zaten Kalandar hazırlığını yapmış, kapıdan uzanacak bez torbaları bekler. Bir gün öncesinden koliva kazanları kaynatılmış, tekerlemenin içinde geçen “bir feli kabak” pişirilmiş olur. Avuç avuç fındık, ceviz ve meyveler dodurulurdu torbalara. Çocuklar tüm kapıları “galandaris gulandaris” yaptıktan sonra mutlu bir şekilde topladıklarını yemeye giderler.
Yine, Kalandar sabahı genç kızlar erkenden suya gidip başlarını yıkardı, saçlarımız uzun olsun diye...
Bekarların dilinde de bir kalandar türküsü:

“Kırlangıç yuva yapar karaağaç kovuğunda
Bekarlar neler çeker Kalandar soğuğunda”

Artık, Kalandar ayında “galandaris gulandaris” yankılanmıyor kapılarda. Koliva kazanları kaynamıyor, kabak felileri pişmiyor Kalandar çocuklarına özel. Genç kızlar da saçımız uzun olsun diye erkenden sulara koşmuyorlar.
Kalandar eğlenceleri adı aynı olmamakla birlikte Ordu, Giresun, Rize ve Gümüşhane’de de aşağı yukarı aynı şekilde gerçekleşmekteydi.
Çoğunlukla toplanan yiyecekler pişirilip yenilirdi.  
Büyük köylerde her mahalle kendi kalandar grubunu oluşturur, torbasını yiyeceklerle doldururken bir yandan da komşu mahallelerin kumpanyalarının torbasını kapıp kaçma mücadelesi verilirdi. Bölgedeki Hıristiyan Rumlar ise kalandarı eğlenceden öte (noel dolayısıyla) dini bir atmosfere büründürmüşlerse de tekerleme ve türkülerin sözleri Anadolu’da, Yunanistan’da hatta aşağıda derlenmiş örnekte olduğu gibi Kırım’da da aşağı yukarı aynıydı. 

Kalimera ais Vasil (Merhaba, Aziz Vasil)
Na fers iyia, ivlouiyia (Bize sağlık ve inayet)
Biritet, prama, lougar (tahıl, sığır, eşya)
Kapitia, fimoria, kalo kardia (para, altın, iyi kalp getir)

Kalandarın ilk günü

Kalandar ayının ilk günü eve ilk giren kişinin taşıdığı özelliklerine göre yılın iyi veya kötü geçeceğine işaret edileceğine ciddi ciddi inanılmaktaydı.
Eve kötü huyu, şanssızlığı ile tanınan ya da kör, topal, fakir, kısır kişilerin girmesinin o yıl felaket getireceğine inanılmaktaydı. Bu yüzden bu önemli iş kadere bırakılmaz iyi huylu temiz giysili çocukların eve ilk giren olması sipariş bile edilirdi. Hemşin gibi yörelerde yılın bereketini garantiye almak için ahırdaki öküz eve getirilerek sağ ayağıyla eve girmesi sağlanırdı.

Kalandarın gün sayması yada minoloya
 
Sadece kalandar sabahı değil kalandarı takip eden 12 gün takip edilerek ve her gün bir ay ile ilişkilendirilerek o yılın nasıl geçeceği konusunda kehanette bulunulurdu.
Sözgelimi 6 gün yağmur yağmışsa Kiraz ayı (Haziran) yağmurlu geçecekti. Bazı yörelerde yeni yıl Mart ayından başlatıldığından Mart Dokuzu adı verilen bu son derece bilimsel (!) geleneğin bir de adı vardı: Minoloya yani Rumca “Ay bilimi”.

Kalandar çöreği

Kalandar günü köy gençlerinin evlerden topladığı malzeme ile pişirdikleri ve delikanlıların/genç kızların bu çöreği yedikleri gece, evlenecekleri erkekleri rüyalarında göreceklerine inandıkları aşırı tuzlu çöreğin adıdır.
Trabzon ve Civarında yılbaşı (Kalandar) gelenekleri ve seyirlik köy tiyatroları Anadolu’da ve Trabzon dışındaki Karadeniz illerinin mahalli takvimlerinde Ocak ayı için yaygın olarak zemheri terimi kullanılır, aynı gece benzer eğlenceler yapılmakla birlikte Kalandar gecesi gezmelerinde oynanılan seyirlik köy tiyatroları için ‘Karakoncolos ( Korkunç hayali yaratık) yada momoyer (Trabzon yöresine özgü genellikle doğaçlama oynanan köy seyirlik oyunları) Rumca yerine farklı bir terminoloji kullanılırdı.  

Kaynakça:
Büyük ölçüde 2005 yılında Heyamola Yayınlarınca yayımlanmış
Karadeniz Ansiklopedik Sözlük ve Folklor ve Mitoloji Sözlüğü,
Karalahana Dergisi ve Darıca Halk Kültür ve Dayanışma Derneği

 

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder

Yorumlarınız benim için önemli. Tüm Beylikdüzü yaşayanları ile sıcak ve samimi bir platform oluşturmak amacım. Herkesin katkısını bekliyorum.